جوان آنلاین: پیشرفت، گاهی بی‌صدا و پیوسته اتفاق می‌افتد. نه با هیاهو، بلکه با استمرار. گزارش توسعه انسانی سال ۲۰۲۵ برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) که داده‌های آن بر اساس عملکرد کشورها در سال ۲۰۲۳ تنظیم شده، نشان می‌دهد ایران با صعودی دو پله‌ای نسبت به سال قبل، به رتبه ۷۵ در میان ۱۹۳ کشور جهان رسیده است. این در حالی است که ایران در سال ۲۰۲۲ در رتبه ۷۷ قرار داشت. با این ارتقا، ایران اکنون تنها یک پله با ورود به گروه کشور‌های دارای توسعه انسانی بسیار بالا فاصله دارد. این دستاورد، در شرایطی محقق شده که کشورمان در طول سال‌های اخیر با مجموعه‌ای از محدودیت‌های اقتصادی، تحریم‌های بین‌المللی و چالش‌های بودجه‌ای روبه‌رو بوده است. با این حال، بهبود در شاخص‌هایی نظیر امید به زندگی، سال‌های تحصیل، و درآمد سرانه تعدیل‌شده بر اساس قدرت خرید (PPP)، نقش کلیدی در ارتقای جایگاه ایران در جدول جهانی داشته‌اند.
شاخص توسعه انسانی چیست و چرا مهم است؟
شاخص توسعه انسانی (HDI)، ترکیبی از سه معیار کلیدی است: میانگین امید به زندگی، میانگین سال‌های تحصیل و سطح درآمد سرانه. این شاخص برای نخستین‌بار در دهه ۱۹۹۰ از سوی سازمان ملل ارائه شد تا جایگزینی برای نگاه صرفاً اقتصادی به توسعه باشد. ایده اصلی HDI آن است که توسعه، فقط رشد اقتصادی نیست، بلکه بهبود کیفیت زندگی، سطح سلامت و دسترسی برابر به آموزش نیز در تعریف آن نقش دارد. بر همین اساس، رتبه بالاتر در این شاخص، لزوماً به معنی تولید ناخالص داخلی بالاتر نیست، بلکه نشان‌دهنده وضعیت بهتر در حوزه‌های انسانی است. کشورمان در سال‌های اخیر در دو مؤلفه «سلامت» و «آموزش» رشد پایداری را تجربه کرده است. به‌ویژه در حوزه بهداشت عمومی، گسترش شبکه بیمه سلامت، پوشش واکسیناسیون و کاهش مرگ‌ومیر نوزادان در بهبود امید به زندگی مؤثر بوده‌اند. در بخش آموزش نیز گسترش دانشگاه‌های سراسری، توسعه آموزش مجازی و افزایش نرخ با سوادی به بهبود جایگاه کشور کمک کرده‌اند.
یک پله تا باشگاه توسعه‌یافتگان
مطابق تقسیم‌بندی سازمان ملل، کشور‌های جهان از نظر شاخص HDI به چهار دسته تقسیم می‌شوند: بسیار بالا، بالا، متوسط و پایین. در سال ۲۰۲۳، تنها ۷۴ کشور در دسته بسیار بالا قرار گرفته‌اند و ایران در رتبه ۷۵، درست پشت آخرین کشور این گروه جای گرفته است. این فاصله اندک، از نظر کارشناسان، نه‌تنها یک موقعیت نمادین، بلکه از نظر روابط بین‌المللی و جذب سرمایه خارجی، اهمیت دارد. حضور در این گروه می‌تواند تصویر جهانی کشورمان را به‌عنوان کشوری با زیرساخت انسانی قوی تقویت کند.
سبقت از چین، نشانه‌ای از ظرفیت داخلی
یکی از نکات قابل‌توجه در گزارش ۲۰۲۵، نزول چین از رتبه ۷۴ به ۷۸ و سبقت ایران از این قدرت اقتصادی جهانی است. این موضوع در نگاه اول ممکن است غیرمنتظره به نظر برسد، اما نشان می‌دهد ترکیب اقتصاد بزرگ با توسعه انسانی بالا، الزاماً هم‌زمانی ندارد. در حالی که چین با چالش‌های زیست‌محیطی، بحران سالمندی و فشار‌های داخلی اقتصادی مواجه است، ایران با جمعیت جوان، نرخ مشارکت آموزشی بالا و بهبود نظام رفاهی، توانسته فاصله خود را کم کرده و از برخی کشورها پیشی بگیرد. همچنین کشور‌هایی مانند تایلند، اوکراین، برزیل، مصر، اردن و لبنان نیز در این گزارش، پایین‌تر از ایران قرار دارند.
چه عواملی ایران را بالا برد؟
کارشناسان معتقدند روند افزایش شاخص توسعه انسانی ایران، بیشتر از طریق دو مؤلفه سلامت و آموزش محقق شده است. طبق داده‌های رسمی، امید به زندگی در ایران به بیش از ۷۶ سال رسیده و نرخ پوشش بیمه سلامت عمومی به حدود ۹۰ درصد نزدیک شده است. همچنین، نرخ حضور دختران در مقاطع متوسطه و دانشگاهی از ۹۵ درصد عبور کرده که تأثیر قابل‌توجهی بر سال‌های تحصیل مؤثر دارد. در کنار این موارد، سیاست‌های حمایتی از اقشار آسیب‌پذیر، طرح تحول سلامت، افزایش مراکز آموزش فنی‌و‌حرفه‌ای و رشد پوشش اینترنتی آموزش در مناطق محروم نیز نقش ایفا کرده‌اند.
چالش‌های باقی‌مانده چیست؟
با وجود این ارتقا، کارشناسان هشدار می‌دهند رسیدن به توسعه پایدار نیازمند اقدامات اصلاحی در ساختار‌های اقتصادی و اجتماعی است. توزیع نامتوازن درآمد، تمرکزگرایی خدمات در کلان‌شهرها، کیفیت پایین آموزش در برخی مناطق و ضعف در بهره‌وری اقتصادی از جمله موانعی هستند که باید مورد توجه قرار گیرند. از سوی دیگر، برخی معتقدند افزایش مداخلات دولتی در برخی بخش‌ها و نبود بستر‌های آزاد رقابتی، مانع رشد پایدار سرمایه انسانی است. در عین حال، پتانسیل بالای جمعیت جوان ایران می‌تواند با سیاستگذاری درست، موتور محرک جهش در سال‌های آینده باشد.
نقش سیاستگذاری در بهبود شاخص‌ها
بررسی روند رشد شاخص توسعه انسانی در کشورمان نشان می‌دهد تغییرات مثبت به‌صورت تصادفی رخ نداده‌اند، بلکه نتیجه مستقیم برخی سیاستگذاری‌های مشخص در حوزه سلامت و آموزش بوده‌اند. از جمله می‌توان به گسترش طرح‌های پزشک خانواده، نوسازی بیمارستان‌های عمومی، ارتقای سامانه‌های ثبت سلامت و توسعه زیرساخت‌های آموزش از راه دور اشاره کرد. در حوزه آموزش، افزایش نرخ ورود به تحصیلات عالی، ارتقای کیفیت مدارس روستایی و افزایش دسترسی به اینترنت در مناطق کم‌برخوردار، باعث کاهش فاصله تحصیلی بین اقشار مختلف جامعه شده است. این موارد در کنار رشد نرخ باسوادی، موجب افزایش شاخص «میانگین سال‌های تحصیل» شده که یکی از ارکان اصلی HDI به‌شمار می‌رود.
رسانه‌ها و آگاهی عمومی، حلقه مفقوده توسعه انسانی
یکی از چالش‌هایی که در مسیر بهبود توسعه انسانی وجود دارد، نبود آگاهی عمومی کافی نسبت به اهمیت این شاخص است. بسیاری از سیاستگذاران، فعالان اقتصادی و حتی شهروندان، HDI را با معیارهایی، چون نرخ رشد اقتصادی یا تورم اشتباه می‌گیرند. در حالی که توسعه انسانی، ریشه‌ای‌تر و فراگیرتر از صرفاً رشد اقتصادی است. نقش رسانه‌ها در این میان بسیار کلیدی است. آگاهی‌بخشی درباره جایگاه کشورمان، مقایسه با سایر کشورها، تحلیل روند‌ها و آموزش عمومی در حوزه سلامت، تحصیل و تغذیه، می‌تواند در بهبود وضعیت کشور در این شاخص نقش‌آفرینی کند. ورود رسانه‌ها به گفتمان توسعه انسانی، در کنار مطالبه‌گری، راه را برای اصلاح سیاست‌ها هموارتر می‌کند.
افق پیش‌رو، ۵ گام برای جهش توسعه انسانی
برای آنکه کشورمان در گزارش‌های آینده به جمع کشور‌های دارای توسعه انسانی بسیار بالا بپیوندد، به اقداماتی نیاز دارد که از هم‌اکنون باید آغاز شوند. پنج گام کلیدی در این مسیر عبارتند از:
۱-بهبود کیفیت آموزش در مدارس دولتی، به‌ویژه در مناطق کمتر برخوردار
۲-توسعه عدالت سلامت، با افزایش دسترسی به خدمات درمانی در شهرستان‌ها
۳- تقویت آموزش‌های مهارتی و کارآفرینی برای جوانان
۴- اصلاح سیاست‌های توزیع درآمد و کاهش شکاف طبقاتی
۵- شفاف‌سازی و دیجیتال‌سازی خدمات اجتماعی برای افزایش بهره‌وری
